papier

 

„Próżna ufność w marmurze, próżna i w żelezie, to trwa do skonu świata, co na papier wlezie”  – te słowa Wacława Potockiego świadczą o potędze i znaczeniu, tej delikatnej materii, jaką jest papier.

Mimo, że z pozoru wydaje się nietrwały, to właśnie on nosi na sobie znaczną część dziedzictwa naszej cywilizacji. Dostrzegł to już żyjący na przełomie XIX i XX w. Dard Hunter, światowej sławyamerykański znawca papieru i podróżnik, pisząc: „…powstanie i rozwój papiernictwa… stafy się podstawą wszelkiej cywilizacji…”.

Trudno rzeczywiście przecenić rolę papieru w procesie rozwoju ludzkości oraz przenoszeniu myśli i idei. Obecnie jest niezbędnym tworzywem wykorzystywanym przez człowieka w jego codziennym życiu. Korzystamy z papieru jako opakowania, środka płatniczego, źródła informacji i rozrywki w formie gazet, książek czy jako elementu dekoracyjnego. Wszystkie te funkcje sprawiają, że papier jest wyjątkowo potrzebnym a zarazem wszechstronnie stosowanym materiałem.

Tematem niniejszego artykułu będzie aspekt artystyczny wykorzystania papieru. W dobie poszukiwania przez artystów nowych środków wyrazu, papier odkrywa atrakcyjne możliwości. Może stanowić zarówno doskonałe medium do tworzenia dzieł sztuki, jak i być dziełem sam w sobie. Stał się przez swą naturalną i ulotną formę odpowiedzią artystów na otaczający ich zurbanizowany świat. Już od wielu tysięcy lat człowiek, kierując się wewnętrzną potrzebą obcowania z pięknem, tworzy dzieła sztuki piękne i bardzo trwałe. Jednak w obecnych czasach artyści, chcąc odzwierciedlić szybko zmieniającą się rzeczywistość, zwracają się ku tak delikatnym i z pozoru nietrwałym materiałom jak papier.

Chińczycy jako pierwsi korzystali z tego tworzywa, już od 105 r. n.e., tj. od wynalezienia przez Cai Luna sposobu wytwarzania papieru. Przez Chińczyków był stosowany: do wytwarzania parawanów, wachlarzy, lampionów czy origami.

Origami, jest to pojęcie związane ze sztuką składania papieru w różne formy sprawiając, że nadaje się życie kartce papieru. Origami powstało w VI w. n.e. w Chinach, ale najwyższy stopień rozwoju sztuka ta osiągnęła w Japonii. Origami traktowane było jako czysta sztuka o znaczeniu magicznym i religijnym, a ze względu na wyjątkowość i trudności w dostępie papieru przygotowywano tą techniką wyłącznie dary dla Boga podkreślając w ten sposób ogromne znaczenie tego materiału.

W dzisiejszych czasach papier jest wypierany przez media elektroniczne, jednak wbrew pozorom to nie jest jego schyłek, a wręcz przeciwnie, pokazuje on swoje nowe oblicze, podporządkowując się nastałym realiom; jest bowiem tak elastycznym tworzywem, że potrafi sprostać niemal wszystkim stawianym mu warunkom.

A niewątpliwie na niwie artystycznej przeżywa swoje odrodzenie. Jak wspomniano, Japończycy od dawna wykorzystują papier do tworzenia origami. Są w tej dziedzinie mistrzami, potrafią tchnąć życie w kartkę papieru za pomocą zgięć. Obecnie w Japonii origami stało się jedną z dziedzin sztuki i niezbędnym elementem wychowania dziecka, rozwijania jego wyobraźni i poznania świata.
Papier również przemienia się w piękne ludowe wycinanki, pająki. Ta gałąź twórczości ludowej, wycinankarstwo i zdobnictwo bibułkowe, pozostaje w rękach kobiet i wiąże się z tradycjami zdobnictwa wnętrza, nawiązującymi do tradycji ludowej.

W obecnych czasach poszukiwanie nowych form przyczyniło się także do rozwoju książki i narodzenia tzw. książki artystycznej. Jej wizerunek jest prezentowany w łódzkim Muzeum Książki Artystycznej, prowadzonym przez Jadwigę i Janusza Tryznów. Od 1994 r. również rozpoczęły się cykle wystaw związanych ze Sztuką Książki, gdzie głównym tworzywem jest papier, a celem przedstawienie własnej wizji artystycznej na temat szeroko rozumianej książki. Na tych wystawach prezentowane są nowe wizerunki książki, której tworzywem jest papier. W przestrzennych formach Jagody Krajewskiej artystka wykorzystuje do tworzenia swoich prac m. in. książki telefoniczne.

Artyści zawsze korzystali z papieru, ale był traktowany przez nich jako podkład do grafik, pasteli, akwarel. Był rzeczą konieczną, ale podrzędną. Teraz papier wychodzi na plan pierwszy i staje się tworzywem nadrzędnym, zwłaszcza czerpany, wykonany własnoręcznie przez artystów, którzy pokochali tę materię być może dlatego, że we współczesnym plastikowym świecie brakuje nam ciepła natury i spontaniczności. Papier ujmuje ich swoim pięknem i naturalnością i chociaż przyodziewa przeróżne oblicza to zawsze pozostaje tym samym zwitkiem milionów włókien. W swojej formie są one tak elastyczne i cierpliwe, że bez sprzeciwu podporządkowują się realizacji nowych zamierzonych celów. Włókna mają nieograniczoną możliwość ich kreacji, bez żadnych przeszkód można kształtować je, nadając im różnorodne formy. Twórca, aby Gniazda os.wytworzyć „papier artystyczny” musi poświęcić temu procesowi wiele pracy i czasu. Najczęściej samodzielnie roztwarza trawy lub inne rośliny włókniste, aby następnie własnoręcznie uformować na sicie papier. Jest to wyczerpująca praca, jednak dzieło, które powstaje później ma duszę i emituje energię oddziałującą na jego odbiorcę.

W krajach Dalekiego Wschodu od dawna kultywuje się tradycję ręcznie wytwarzanego papieru. Natomiast w pozostałej części świata ręczna metoda tworzenia papieru została wyparta przez nowe technologie i maszyny. Dopiero obecnie artyści, poszukujący nowych sposobów wypowiedzi, sięgnęli po ten surowiec.
Papier jako tworzywo artystyczne funkcjonuje na świecie w świadomości artystów od lat siedemdziesiątych minionego wieku. Najpierw w Ameryce Północnej, a później w Europie. W 1986 roku w Leopold Hoesch Muzeum w Dureń zostało oficjalnie zarejestrowane stowarzyszenie International Association of Hand Papermakers and Paper Artists (IAPMA), którego głównym celem jest wymiana informacji na temat ręcznie wytwarzanego papieru, sztuki papieru oraz dzielenie się doświadczeniami na ten temat, poprzez publikacje, spotkania, wspólną pracę, konferencje i wystawy. Wydawane jest również specjalistyczne czasopismo Hand Papermaking (USA). Organizowane są cykliczne imprezy poświęcone temu tworzywu, np. Annual Competition Imadate w Echizen w Japonii, triennale w Charmey w Szwajcarii

Obecnie w Polsce istnieje wiele ośrodków zajmujących się wytwarzaniem papieru czerpanego i innych artystycznych form papierniczych. Szeroko rozumianym Papierem Artystycznym zajmuje się World Craft Council Polska z siedzibą w Łodzi. Jest to stowarzyszenie o charakterze społecznym, zajmujące się promocją współczesnej polskiej sztuki, skupiające dużą rzeszę artystów związanych z papierem. WCCP działa w oparciu o związki i stowarzyszenia twórcze, grupy artystyczne, galerie i muzea. Prezes WCCP Aurelia Mandziuk jest inicjatorką wielu wystaw: w 1992 r, wystawy w Bratysławie zatytułowanej „Korespondencje” zorganizowanej w ramach Consument Prof., w 1993 r. wystawy pt.: „Papier – Medium i Przesłanie” prezentowanej po raz pierwszy w Galerii Miejskiej w Łodzi. W 1994 roku odbyła się pierwsza ogólnopolska wystawa, zatytułowana „Papierowa sfera l”, w której warunkiem uczestnictwa było użycie papieru jako głównego środka wyrazu. Wystawa odbyła się w BWA w Łodzi, następnie prezentowana była w wielu miastach Polski i za granicą. W 1999 roku odbyła się II Ogólnopolska Wystawa Sztuki Papieru. Wystawa prezentowała ogromną różnorodność postaw artystycznych. Prezentowane były tam prace płaskie i obiekty przestrzenne. Mimo ogromnej różnorodności wszystkich prac, wystawa była bardzo spójna, gdyż cechą łączącą było źródło inspiracji twórczych – papier.

W łódzkiej Akademii Sztuk Pięknych im. W. Strzemińskiego istnieje Pracownia Papieru. Inspiracją do jej powstania była wizyta Karen Stahlecker, artystki z USA, stypendystki Fulbrighta, która zainteresowała i zaraziła papierem czerpanym plastyków i studentów. Pracownię tę założyła i prowadzi prof. Ewa Latkowska-Żychska, która roztacza atmosferę magii i baśni, zarażając wszystkich miłością do papieru. Ktokolwiek ze studentów trafił do tej pracowni, nie mógł oprzeć się temu klimatowi i już tam pozostawał nie tylko czerpiąc papier, ale również tworząc z niego ubiór, biżuterię, czy inne formy użytkowe. Kilkuletnia działalność pracowni wykształciła wielu artystów związanych ze sztuką papieru i przyczyniła się do jej rozpowszechnienia.

Innym ośrodkiem zaszczepiania miłości do papieru jest Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju. W zabytkowym 400-letnim budynku papierni mieści się pracownia papieru czerpanego, gdzie wszyscy zainteresowani mogą własnoręcznie czerpać papier. Corocznie, już od czterech lat, odbywa się w Muzeum Święto Papieru. Jest to plenerowy festyn, gromadzący niekiedy całe rodziny zainteresowane ręcznym wyrobem papieru. Odbywają się tam ponadto Międzynarodowe Plenery Sztuki Papieru, pierwszy z nich odbyt się w 1997 r. pt: „Papierowe ślady”. Organizowane są również wystawy artystów związanych z papierem.
W Buku koło Szczecina, organizowane są przez szczeciński Okrąg ZPA coroczne Międzynarodowe Plenery „Fascynacja Papierem”, gdzie artyści związani ze Sztuką Papieru wykorzystują papier, aby za jego pomocą wyrazić własne emocje. Mogą go wytwarzać własnoręcznie albo wykorzystywać już wcześniej przygotowany.

Papier, będąc przez cały czas tym samym zwitkiem milionów włókien był i jest w stanie realizować wszystkie stawiane przed nim zadania. Najpierw religijne, później praktyczne, dydaktyczne i artystyczne. Artyści wierni temu materiałowi przez cały czas towarzyszyli mu. Współczesny twórca plastyk na nowo odnajduje w papierze wdzięczną, fascynującą materią, którą bez ograniczeń może kreować. W całym jednak zauroczeniu papierem autorzy swoich dzieł zapominają o nietrwałości i ulotności tego tworzywa. Może świadomie nie zwracają na to uwagi, chcąc w ten sposób odzwierciedlić teraźniejszość.

Autor: Agnieszka Andruszkiewicz